Ο Θεός Έρως στην αρχαιότητα ήταν υπεύθυνος για τα πάθη πολλών θνητών και μη, και τελικά ούτε ο ίδιος ξέφυγε από τα βέλη του.

Από τη Μένη Κουτσοσίμου, Μεταδιδάκτορα Ιατρικής σε θέματα Αξιολόγησης Ποιότητας Παρεχόμενων Υπηρεσιών στο χώρο της Υγείας

Ανέκαθεν με γοήτευε ν’ ανατρέχω σε μύθους.
Έρωτας και Ψυχή: μυθολογικό ζευγάρι, που βασανίστηκε πολύ  μέχρι να μπορέσει να χαρεί την αγάπη του ανεμπόδιστα, όπως αναφέρεται από τον Απουλήιο, Ρωμαίος συγγραφέας. Ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα των «Μεταμορφώσεων» (καλύπτει περισσότερο από δύο βιβλία) και πρόκειται για ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα, γραμμένο τον 2ο αιώνα μ.Χ. στην Ελληνιστική περίοδο – ένα κείμενο που αγαπήθηκε όσο λίγα στην εποχή του και διαβάστηκε από το πλατύ κοινό. Η εξιστόρηση του μύθου γίνεται από μια ηλικιωμένη που εκτελεί χρέη υπηρέτριας σε συμμορία ληστών, όπου και αφηγείται την ιστορία της Ψυχής, για να ηρεμήσει την αιχμάλωτη, που πρόκειται να εξαγοράσουν οι ληστές. Σύμφωνα με τον Walsh στο «Ρωμαϊκή Μυθιστορία», ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής προέρχεται από ένα προγενέστερο Πλατωνικό μύθο.

Αν και ο Θεός Έρως στην αρχαιότητα ήταν υπεύθυνος για τα πάθη πολλών θνητών και μη, τελικά και ο ίδιος δεν ξέφυγε από τα βέλη του. Ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα την Ψυχή, μια θνητή, κόρη μιας συνηθισμένης οικογένειας, που είχε τη φήμη μιας πανέμορφης γυναίκας. Άνθρωποι από όλα τα μέρη έρχονταν να την επισκεφτούν και να θαυμάσουν την ομορφιά της, τιμώντας την περισσότερο από τη Θεά Αφροδίτη. Όταν η Αφροδίτη αντιλήφθηκε τι ακριβώς συνέβαινε, αποφάσισε να ζητήσει την παρέμβαση του γιου της Έρωτα, ο οποίος ανέλαβε να δηλητηριάσει τις ψυχές των ανδρών, ώστε να μην επιθυμούν την Ψυχή. Ωστόσο, και ο ίδιος την ερωτεύτηκε, στρέφοντας κατά λάθος το βέλος του κατά του εαυτού του. Τα χρόνια περνούσαν και οι γονείς της Ψυχής ήταν σαφώς προβληματισμένοι από την έλλειψη μνηστήρων, οπότε αποφάσισαν να στείλουν να πάρουν χρησμό, υποπτευόμενοι ότι κάποιος θεός έχει αναμειχθεί. Στους Δελφούς λοιπόν, ο Απόλλων, υπό την καθοδήγηση του θεού Έρωτα έδωσε τον ακόλουθο χρησμό: «Η Ψυχή δεν προορίζεται για γυναίκα κανενός θνητού. Ο άντρας της την περιμένει στην κορυφή ενός βουνού, και είναι ένα αποκρουστικό τέρας, που κανείς, ούτε θνητός ούτε αθάνατος, δεν μπορεί να του αντισταθεί’. Σκοπός της ήταν να την οδηγήσει σε ‘δυνατό έρωτα με τον ασχημότερο των ανθρώπων, θεόφτωχο, πάντα άρρωστο και κακομοίρη».

Αν και όλοι έπεσαν σε βαθιά θλίψη, αποφάσισαν να εκπληρώσουν το χρησμό ετοιμάζοντας λαμπρό γάμο με το ‘τέρας’ του βουνού. Ακολουθούν τις οδηγίες του μαντείου κι ενώ η Ψυχή βρίσκεται μόνη στο βράχο, αισθάνεται ξαφνικά να την παρασέρνει ο άνεμος Ζέφυρος σταλμένος από τον Έρωτα ο οποίος, αντί να τιμωρήσει την Ψυχή για την αυθάδη προς τη μητέρα του ομορφιά της, σαγηνεύεται από αυτήν και την κρατά για τον ίδιο, στον κήπο ενός μεγαλοπρεπούς παλατιού.

Η μέρα περνά από ξάφνιασμα σε ξάφνιασμα και από θαύμα σε θαύμα και το βράδυ η Ψυχή αισθάνεται δίπλα της μια παρουσία που δεν βλέπει και μοιράζεται το κρεβάτι της. Είναι ο άντρας της που την προειδοποιεί πως είναι αδύνατο να τον δει και πως η τιμωρία της αν κάτι τέτοιο συμβεί θα είναι να χάσει για πάντα τον αόρατο σύζυγο και φλογερό εραστή.

Ο γάμος έγινε αλλά η Ψυχή δεν μπορούσε να δει το σύζυγό της, ο οποίος εμφανιζόταν μόνο τα βράδια σε εκείνη και πάντα μέσα στο σκοτάδι. Ήταν ωστόσο τόσο τρυφερός και καλόκαρδος που η Ψυχή καταλάβαινε ότι δεν μπορεί να είναι ένα αποκρουστικό τέρας, αλλά ο άντρας που επιθυμούσε σε όλη της τη ζωή. Όταν κάποια στιγμή αποφάσισε να πάει στο πατρικό της, οι αδερφές της που ζήλευαν την ευτυχία της, την πείθουν ότι για να μη θέλει να της φανερωθεί όχι μόνο θα είναι ένα τέρας, αλλά θα θέλει να τη σκοτώσει κιόλας. Έτσι λοιπόν της πρότειναν να τον σκοτώσει εκείνη πρώτη. Η Ψυχή γύρισε στο παλάτι, και ξάπλωσε με το μυστηριώδη σύζυγό της. Όταν εκείνος αποκοιμήθηκε, πήρε ένα λυχνάρι και ένα μαχαίρι και αποφάσισε να τον σκοτώσει. Έγειρε από πάνω του και καθώς φώτισε το πρόσωπο του με το λυχνάρι, είδε προς μεγάλη της έκπληξη τον πανέμορφο Θεό Έρωτα.

Η Ψυχή τα έχασε, το λυχνάρι έγειρε στο πλάι και καυτό λάδι χύθηκε πάνω στον Έρωτα. Ο Έρωτας ξύπνησε από τον πόνο και πέταξε μακριά, λέγοντάς της πως η καχυποψία της σκότωσε την αγάπη τους κι εξαφανίζεται όπως την είχε προειδοποιήσει. Αυτό ήταν και το τίμημα. Δεν θα μπορούσαν να είναι πια μαζί, αφού αυτή – μια θνητή – είδε το πρόσωπο ενός αθάνατου.

Μετανιωμένη η Ψυχή άρχισε να αναζητά τον Έρωτα παντού, χωρίς αποτέλεσμα. Μετά από περιπλάνηση έφτασε στο ναό της θεάς Δήμητρας, η οποία τη συμβούλεψε να παρακαλέσει την Αφροδίτη να την αφήσει να δει το γιο της. Η Αφροδίτη είχε φυλακίσει τον Έρωτα μέχρι να ξεχάσει την Ψυχή και να επουλωθεί η πληγή από το καυτό λάδι. Άκουσε όμως από τις ικεσίες της Ψυχής και της απάντησε ότι για να δει τον αγαπημένο της,  θα έπρεπε πρώτα να περάσει τρεις δοκιμασίες (τα μαρτύρια μιας ψυχής ερωτευμένης) με βοηθούς την Ανησυχία και τη Λύπη. Της επιβάλλει λοιπόν 3 δοκιμασίες για να αποδείξει την αξία της: να ξεδιαλέξει σπόρους δημητριακών, να μαζέψει μαλλί από άγρια πρόβατα και τέλος, το σημαντικότερο, να κατέβει στον Κάτω Κόσμο. Εκεί, πρέπει να ζητήσει από την Περσεφόνη το φιαλίδιο με το ελιξίριο της Νιότης για την Αφροδίτη, με την αυστηρή απαγόρευση να μην ανοίξει το δοχείο που θα της δοθεί. Στο δρόμο της επιστροφής από τον Άδη, η Ψυχή θέλοντας να γευτεί το περιεχόμενο, υποκύπτει στον πειρασμό, ανοίγει το απαγορευμένο φιαλίδιο και πέφτει σε ύπνο μιας και μέσα στο δοχείο είναι κρυμμένος ο Μορφέας.

Όταν ο Έρωτας έμαθε τι έπαθε η αγαπημένη του, δραπέτευσε από το παλάτι της Αφροδίτης, πέταξε στον Όλυμπο και παρακάλεσε τον Δία να σώσει την Ψυχή. Ο Δίας συγκινημένος από την αγάπη του θεού Έρωτα, την έκανε αθάνατη, επιτρέποντας σ’ εκείνον να ενωθεί μαζί της για πάντα… Η Ψυχή συμφιλιώνεται με την Αφροδίτη και από τον γάμο προκύπτει σαν καρπός μια κόρη, η Ηδονή.

Η συμβολική και ψυχολογική σημασία του μύθου, παρουσιάζεται από τον Erich Neumannσε κείμενο όπου δίνει μια προκλητική και ενδιαφέρουσα ερμηνεία. Η παράδοση της Ψυχής στο μαγικό παλάτι, στα ερωτικά δεσμά του Έρωτα, σηματοδοτεί την εκκίνηση του ταξιδιού της, την απομάκρυνσή της από τα δεσμά που της επέβαλε το υπερεγώ της. Η διαρκής πάλη της μεταξύ όλων όσων την τροφοδοτούσαν και την ‘άνδρωσαν’ κι όλων όσων εκείνη ένιωθε στη συνεύρεσή της με τον Έρωτα, την φέρνει στη συνειδητοποίηση του ποιου επιθυμεί να έχει δίπλα της και αφήνεται. Αν ο φθόνος των αδερφών της δεν πυροδοτούσε την περιέργειά της, τότε δεν θα ανοιγόταν ο δρόμος στη νέα γνώση που αποκτά η Ψυχή αντικρίζοντας τον Έρωτα, με στόχο να ξεκινήσει η δική της αναζήτηση. Αυτή η εξέλιξη σύμφωνα με τον Neumann αντανακλά την ανάπτυξη της προσωπικότητας της Ψυχής, επιφέρει τον χωρισμό από το αρσενικό και δηλώνει την ανάπτυξη πραγματικής γυναικείας αγάπης. Οι δοκιμασίες από την άλλη, συμβολίζουν την επικράτηση των ‘αρσενικών’ χαρακτηριστικών που απειλούν την ανάπτυξή της. Η διαδρομή της όμως δεν σταματά εδώ. Οι δοκιμασίες που της επιβάλλονται, αφορούν τα δύο χαρακτηριστικά του γυναικείου ρόλου: φροντιστή/ μάνας (δοκιμασία συλλογής δημητριακών και μαλλιού) και ερωτικού συντρόφου (δοκιμασία – ελιξίριο Νιότης). Η διαδικασία απόκτησης της θηλυκής ταυτότητας συμβολίζεται με την κάθοδο στον Άδη – το σκοτάδι – το ασυνείδητο όπου η Περσεφόνη κρατά τη γνώση – λύση και συνειδητοποίηση.

Μέσα στην αμφιθυμία της, η Ψυχή διαπραγματεύεται και τους δύο ρόλους, πληρώνοντας το τίμημα, που είναι αναπόφευκτο για την απόκτηση ωριμότητας, θηλυκότητας για τη συνάντηση με το αρσενικό. Όταν ματαιώνει την επιτυχία αυτή με το να ανοίξει το φιαλίδιο, δηλώνει την παράδοσή της στη γυναικεία επιθυμία να ικανοποιήσει τον Έρωτα. Η Ψυχή θυσιάζει τα «αρσενικά» αγαθά που κέρδισε με τους κόπους της μεγαλώνοντας και αποζητά τη λύτρωση ενώ ο Έρωτας, συνειδητοποιεί και κατοχυρώνει τη θέση του, τον ανδρισμό του σώζοντας την Ψυχή.

Ο Neumann θεωρεί ότι μέσα στο μύθο εκφράζεται συμβολικά η διεργασία της απόκτησης θηλυκής ατομικής αυτοεικόνας. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται μέσω συναισθημάτων αγάπης και έρωτα που οδηγούν στο ξύπνημα της θηλυκότητας αφού έχει αναγνωρίσει η νέα γυναίκα την άμεση συσχέτιση και αλληλεπίδραση με το αρσενικό. Μέσα από τη συνειδητοποίηση της συνεχούς σύγκρουσης ανάμεσα στο θηλυκό και το αρσενικό, επιλέγει να θυσιάσει τη δυναμικότητά της (αρσενικά χαρακτηριστικά) και να επανενωθεί με τα θηλυκά, παθητικά χαρακτηριστικά. Από την άλλη, η Ψυχή συγκρουόμενη με την Αφροδίτη (κατά τον Neumann), μετατρέπει τον αισθησιακό έρωτα σε ψυχική δύναμη αγάπης, μια ωριμότερη εξέλιξη.

Η ανάπτυξη της διαδρομής της ψυχής είναι επίπονη, εξαντλητική και ταυτοχρόνως ανεξάντλητη… ίσως γι’ αυτό να πονά πιο δυνατά η κάθε επιλογή της, το κάθε της βήμα… γιατί ενώ γνωρίζει, δεν γνωρίζει… ενώ θυμάται, δεν θυμάται… γιατί δεν ορίζεται… γιατί δεν την ορίζουμε… γιατί χρειάζεται να είναι ολόκληρη εκεί που επιλέγει… χωρίς να φοβάται να μεταμορφωθεί για να δοθεί… Ψηλαφίζοντας αυτό το ταξίδι, μετά από βαθιά σκέψη, πιστεύω ότι τώρα πλέον πήρα πίσω τον εαυτό μου, αφού τον σκόρπισα δεξιά κι αριστερά σε όλη την προηγούμενη ζωή μου… Τώρα είμαι ελεύθερη να παραδοθώ… να ανήκω…